......................................Книжевност
Првите книжевни текстови на солунските браќа Кирил и Методиј, напишани со новата азбука, значат почеток на книжевноста и кај Македонците, зашто јазикот со кој тие беа напишани беше јазикот на Македонските Словени од околината на Солун. Од таа причина и почетокот на книжевната активност кај словенските народи најтесно е поврзана со почетокот на книжевноста кај Македонците.
Климент, Наум и Константин Брегалнички, ученици на светите Браќа го продолжија нивното книжевно дело. Освен со верска и просветителска работа, Климент Охридски се занимавал, постојано и богато, со преводи од грчки јазик и, особено, со пишување оригинални песни и беседи, со што стана првиот словенски, на тој начин и македонски, поет и беседник. Всушност, Климент беше автор на повеќе беседи, молитиви, химни, пофалби и други псалмподобни песни испеани во чест на Христос, Богородица, Јован Крстител и други лица што ја проповедаа и закрепнуваа верата. Повеќето од Климентовите литературни творби се слеале со богатата црковна поезија од најстариот период на словенската поетска реч, преведена, главно, од византиски. Бидејќи неговите дела ги одликува непосредност и разбирливоста (прекрасна е неговата "Пофалба на нашиот блажен татко и учител словенски Кирил Филозоф"), тие набрзо станале достоинство на речиси сите словенски книжевности. Повеќе е од сигурно дека просветителското дело на Климент Охридски го продолжил неговиот собрат Наум Охридски, меѓутоа, од двете скудни биографии за него, како и од многубројните народни преданија, не може да се посочи на некое конкретно и оригинално книжевно негово остварување.
Најстарите словенски текстови врз кои се потпира книжевноста на старомакедонскиот период се Асемановото евангелие, Зографското евангелие, Мариинското евангелие, Синајскиот псалтир и Синајскиот еухологиј. Овие текстови настанати се до крајот на XII век. Тие, утврдено е, се пишувани на македонскиот простор или пак содржат во себе карактеристични траги на старомакедонски оригинали. Сите се пишувани на глаголица, што зборува за долгата употреба на ова писмо во Македонија.
Според неговото лично кажување, Константин Презвитер, во литературата и во црковната историја познат и како Константин Брегалнички, епископ, бил еден од помладите ученици на солунските Браќа. Зад овој висок црквенодостојник стои зборникот Поучителното евангелие, составен од 51 беседа, од кои поголемиот дел (42) се оригинални творби. Тој, најверојатно, е и автор на Прогласот кон Евангелието, во кого блика радоста дека и Словените го добиле Евангелието на свој јазик. И во Азбучната молитва, воведен текст во Поучителното евангелие, преовладува воодушевувањето од просветувањето на Словените, меѓутоа, во науката останува дилемата дали се тоа дела на Константин - светиот Кирил или пак на Константин Брегалнички.
Уште една загатка пред науката поставило времето: постоел ли Црноризец Храбар или зад тоа име се крие Кирил, можеби Климент Охридски или пак Наум? Како и да е, првиот полемичен текст во словенската книжевност, списот "О писменех", е страсна одбрана на азбуката на Кирил и Методиј од жестоките напади на грчките критичари.
Минуваат вековите. Тоа се векови на анонимна и трпелива препишувачка активност на десетина, калуѓери и други црковни лица. Во Македонија такви препишувачки центри постоеле, покрај веќе знаменитиот Охридски центар, и на Света Гора, во Лесновскиот манастир, по манастирите на Скопска Црна Гора. Таму трпеливите калуѓери ги препушувале евангелијата, апостолите, псалтирите, триодите, минеите, октоисите, житијата на светците, препишувале, а и издавале беседи за прославените имиња на Црквата, се занимавале со пишување христијанска поезија, па дури и романи (романот за Троја и романот за Александар Македонски), како и раскази (расказот за Теофана Крчмарката и приказната за Еладија, човекот што му ја продал душата на ѓаволот за да ја добие саканата жена), се разбира, сите со длабоко религиозна содржина. Надалеку се познати Добромировото евангелие, Охридскиот апостол, Битолскиот триод, Григоровичевиот паремејник, Слепченскиот апостол, Болонскиот псалтир, Радомировото евангелие, Македонското евангелие на поп Јован, Вранешничкиот апостол - сите создадени меѓу XII и XIV век. Овие пишани споменици, напишани на кирилица, зборуваат за пробивот на ова писмо меѓу генерациите анонимни препишувачи. Инаку, најстариот кирилски споменик пронајден во Македонија е надгробната плоча на цар Самоил (993 година), како и Варошкиот напис од 996 година.
Покрај ваков вид црковна литература, македонската средновековна книжевност е богата и со хагиографски текстови и апокрифи.
Османлиското завладување со Балканот, со Македонија, исто така, ја ограничи и ја забави литературната активност, ја врати назад. Таа се затвори исклучително по манастирите: Лесновскиот манастир (Кратовско), Матејче и Свети Прохор Пчински (Кумановско), Слепче (Демирхисарско), Трескавец, (Прилепско), Пречиста (Кичевско), манастирот Јован Бигорски (Дебарско), Полошкиот манастир (Тиквешко) и уште некои други, во кои биле зачувани богати библиотеки и од кои се ширел, тешко и со напор, словенскиот збор.
Под влијание на Дамаскин Студит, писател, кој во своите беседи го внел грчкиот народен јазик, кон крајот на XVII век и подоцна, кај Македонците, Србите и Бугарите почнале да се шират таканаречените дамаскини, апокрифни текстови, беседи и молитви, при чиј превод од грчки почнале да се провлекуваат и црти на народниот говор од регионот каде што биле преведувани. И покрај се, во овој период настанале, на тлото на Македонија, неколку значајни споменици на словенската писменост, меѓу кои Климентовата грамота, Слепченскиот споменик, Македонскиот дамаскин - сите во XVI век, Тиквешкиот зборник настанат меѓу XVI и XVII век, Трескавечкиот кодик од XVII век и други. Севкупната литература на словенски јазик била пишувана на рака и, што е важно, докажано е: била барана, наспроти тоа што во 1710 година во манастирот Свети Наум, и нешто подоцна на Света Гора, почнале со работа првите печатници во Македонија, можеби токму затоа што во нив се пачетеле книги исклучително на грчки јазик. Врз оваа литература беше воспитана и првата генерација македонски писатели: Јоаким Крчовски, Кирил Пејчинович - Тетоец и Теодосиј Синаитски, сите тројца црковни луѓе.
Веќе втората генерација македонски писатели, меѓу кои најзначајни се браќата Димитар и Константин Миладинов, Јордан Хаџи Константинов - Џинот, браќата Константин и Андреа Петкович, Рајко Жинзифов, Григор Прличев, како и Ѓорѓи Динката, Кузман Шапкарев, Партенија Зографски, Венијамин Мачуковски, Ѓорѓија Пулевски, Димитар Македонски и други, сосема се ослободи од црковната литература и, удирајќи ги темелите на македонскиот јазик и македонскта книжевност, се отвори кон светската литература. Во песните на Константин Миладинов и во литературниот опус на Григор Прличев (поемите "Сердарот" и "Скендер беј" и Автобиографијата), современата македонска литература ги наоѓа своите почетоци, почетоци кои можат да ги задоволат и највисоките критериуми на литературното создавање.
Архитектура
Доаѓањето на Климент Охридски во Македонија значи и нов период на уметноста на овие простори. Објективно, историјата на уметноста на овој простор претставува историја на црковната уметност. Влијанието на византиската уметност е неоспорно. Отстапување има само за она што е создавано во областа на уметноста за времето на Климент Охридски и, нешто подоцна, за времето на цар Самоил. Изградбата на црквата Света Софија во Цариград имала решавачко влијание на утврдувањето на критериумите за изградба на божјите храмови на просторите каде што се протегало учењето на Источната, православната црква. Меѓутоа, за време на Македонската самостојна држава, за времето на цар Самоил, веќе во поодамна завршениот израз на архитектонскиот византиски пример, на тлото на Македонија почнуваат да се забележуваат карактеристики кои ни даваат за право да зборуваме за посебна македонска школа. Речено е: со подигањето на Климентовата црква во Охрид (893) под Охридската тврдина, посветена на Свети Пантелејмон, Македонските Словени не добиле само прв голем и од епохално значење религиозно - просветен центар, туку и можност да ги обликуваат своите естетски чувства на сосема нов начин, прифаќајќи ги и продолжувајќи ги по свое уметничките форми. Така, на пример, Климент за основа на својата црква користел триконхос, најден во урнатини, на кој додал оригинални делови, при што добил "валчести", нови форми. Нешто слично ќе биде применето и при изградбата на црквата Свети Архангел, подигната на јужниот дел на Охридското Езеро, подоцна наречена манастир на Свети Наум. Уште подоцна, во X и XI век, изградбата на триконхоси била напуштена и почнале да се ѕидаат четириконхосни цркви (црквата Свети Богородица Елеуса кај Велјуса), како и цркви со базиликален распоред, како црквата Свети Ахил на островот Ахил во Преспанското Езеро, Света Софија во Охрид, Света Богородица во струмичкото село Враништа, Свети Леонтија кај Струмица и некои други.
Едно од ремек-делата на архитектурата во Македонија во раниот период на словенската култура неоспорно е црквата Света Софија во Охрид, обновена од архиепископот Лав меѓу 1037 и 1056 година. Нејзините димензии и распоредот на живописот во олтарниот простор зборуваат за тоа дека станува збор за катедрала. Црквата била трокорабна базилика со трансепт, купола и нартекс, што може да се прифати како преод кон градежништвото од XII до XIV век, кое, главно, ја негува квадратната основа со впишан рамнокрак крст. Убавината на оваа црква е во нејзиниот егзонартекс со отворени галерии, со две кули, кои завршуваат со мали куполи. Интересно е да се напомене дека квадратна основа со впишан крст има и црквата Свети Пантелејмон во Нерези (1164), само што таа е збогатена со пет куполи, како, впрочем, речиси сите манастири во околината на Скопје, и црквите во селата Матејче и Старо Нагоричане кај Куманово. Воопшто, петкуполната крстообразна црква ќе биде една од карактеристиките на средновековната уметност во Македонија. Разнообразноста на архитектонските форми во Македонија ќе ја зголеми црквата посветена на Света Богородица Перивлептос во Охрид (крај на XIII век), еднокорабна црква реализирана на мошне строг и прецизен начин, при што волуменските маси растат во хармонична рамнотежа.
Спомениците на профаната уметност од ова време се мошне скромни. Нема никакви остатоци врз основа на кои би можеле да добиеме претстава за тоа како изгледале дворците, куќите, па и градовите во раниот период на македонското средновековие. Меѓутоа, има повеќе остатоци на тврдини, меѓу кои Охридската тврдина, изградена од големи делкани правоаголни камени блокови, која се смета за најстара и најдобро зачувана тврдина во Македонија. Римските историчари го споменуваат Охрид како град на тврдини. Денешните остатоци на Охридската тврдина се остатоци на тврдината што ја изградил цар Самоил. Нејзините ѕидини се високи од 10 до 16 метри. Тие биле заштитувани со повеќе кули - до ден денешен на тврдината се зачувани 18 кули и четири порти. Таа, тврдината, често е поправана и доѕидувана.
Споменик на профаната архитектура во Македонија е и Скопското кале. Археолошките ископувања покажуваат дека местото каде што е тоа изградено било населено дури пред четири илјади години. Проучувањата покажуваат, исто така, дека големиот бедем на Калето е изграден за време на царот Јустинијан, околу 535 година. Калето е градено од каменот на разурнатиот град Скупи во катастрофалниот земјотрес од 518 година. Од ова утврдување зачувани се урнатини од околу 120 метри и три кули: една квадратна, една правоаголна и една кружна. Кога, пак, е изграден средновековниот град на Калето, не е утврдено. Се претпоставува дека градбата е завршена во XI век, значи, за време на повторното владеење на Византија со овој регион. Целта била да се заштити, со една тешко освоива тврдина, веќе развиениот и стратешки значаен град Скопје од евентуалните напади на соседите и варварите, особено на Скитите и Печенезите од север. Остатоците на рановизантиската тврдина послужиле како убава основа за изградба на нов, утврден град. Патеписецот Евлија Челебија ќе запише, меѓу другото, дека Скопје е утврден град, цврста и силна утврда со двојни бедеми, кои, заедно со Градската порта, се изградени од камен што светел како да е полиран.
Потпаѓањето на Македонија под турска власт го прекинало развојот на архитектурата и ја приспособило кон сфаќањата на новата религија. Во монументалната архитектура џамијата ја заменила црквата. Утврдените градови се повеќе им го препуштале местото на отворените населби во кои анот, амамот и џамијата, скоцентрирани на едно место, станувале типична карактеристика на османлиското урбанистичко-архитектонско обликување на просторот. Тие станале чаршија во која се одвивал животот на населбата. Дополнета со безистенот, нејзиниот покриен дел, по примерот на арапските трговски пазари, се заокружил во единствена целина.
Евлија Челебија набројал 120 храмови во Скопје, од кои 45 поголеми џамии. Меѓу другите, Исак - беговата џамија, изградена во 1438 година, потоа Муратовата Хајнуќар џамија (1436), Коџа - Мустафа - пашината џамија (1492), Бурмали - џамијата (1495 - денес веќе не постои) и Јахја - пашината џамија (1504) со минаре високо 50 метри. Во Битола познати архитектонски остварувања се Исак - џамијата (1508-1509), Јени - џамијата (1559), Хајдар - Кади џамијата (1562), градена од архитектот Коџа Синан, највидниот тогашен архитект. Челебија набројал 70 муслимански храмови во Битола во тоа време. Во Тетово во XVII век била подигната Шарената џамија, украсена со прекрасни орнаменти.
Надалеку бил познат Куршумли - ан во Скопје, покриен со голем број мали куполи обложени со олово (на турски: куршум). До ден денешен во Скопје е зачуван и Сули - ан. Не помалку атрактивни биле и Даут-пашиниот и Чифте - амамот во Скопје и безистените во Битола и Штип.
Карактеристични објекти на турската архитектура насекаде, па и во Македонија, се турбињата, во кои биле погребувани видни граѓани, како и текињата, нешто како дервишки манастири. По својата архитектура, интересни се турбето во Исак-беговата џамија во Скопје, турбето на Мустафа паша, потоа отвореното турбе наречено Крал К'зи и осумметарското турбе со купола на Гази Баба, исто така, во Скопје. Од дервишките текиња треба да се споменат Емир - султановото теќе во Скопје и Арабати - баба теќе во Тетово.
Не постојат зачувани споменици од областа на архитектурата на индивидуални градби од вековите што изминале. Тоа зборува дека тие биле градени од трошен материјал подложен на уривање. Меѓутоа, во Охрид, во Крушево и во Кратово зачувани се архитектонски целини од индивидуални градби изведени во минатиот век. Тие, како и поединечните куќи зачувани во Битола, Велес, Прилеп, Ресен, зборуваат за специфична архитектура создавана и приспособувана на македонската почва и условите што таа ги пружа. На овој план се истакнува градската архитектура на Охрид и Крушево. Куќите во Охрид се подигнати, главно, во првата половина на XIX век. Тоа се двокатни и трокатни, куќи градени од камен во приземјето, а од дрво на катовите, со многубројни прозорци, широки тремови и со чардаци. Куќите се начичкани една до друга, поради конфигурацијата на теренот, свртени кон Езерото, бело обоени, со смело решени фасади со конзоли, кои се карактеризираат со посебна конструкција, со стреи од дрво, со многу детали и слично.
Во 1927 година Корбизие го посетил Крушево и имал што да види: посебна архитектура, создавана во минатото столетие и типична само за ова мало гратче. Куќите се одликуваат со раскошни архитектонски решенија. Сите тие прават хармонична композициска целина од различни архитектонски елементи и од живи бои, главно, бело-сина или жолто-бела. Вака изведените куќи ги надополнуваат и издадените балкони, широките чардаци, мусандрите, поплочените тремови и големите и тешки дрвени врати.
Живопис
Архитектурата во Македонија во раниот среден век, наспроти некои капитални остварувања, во споредба со она што се градело во Цариград и Солун, сепак има провинциски карактер. Живописот, пак, во Македонија, во тоа исто време, без двоумење, може да се спореди со најубавото постигнато во престолнината на Византија. Тоа се фреските во Нерези (1164), Курбиново (1191), Манастир (1271), Свети Никола во село Варош кај Прилеп (1290), Света Софија во Охрид (вториот слој од живописот - XIII век) и Света Богородица Перивлептос (1295). По бројот на спомениците на средновековното ѕидно сликарство, Македонија е една од најбогатите подрачја не само на Балканот, туку и во Европа. Со години овде се формирале генерации и генерации домашни сликари, кои оствариле дела со исклучително високо достоинство. Би ги споменале имињата на ѓаконот Јован, на Руфин, на знаменитите Михаило Астрапа и Еутихие, на Григорие, Јован Теоријан, Меркурие, Јован Зограф и брат му Макарие, на Алексие, на калуѓерот Глигорие, па се до калуѓерот Јоанакис. Тие твореле од половината на XIII век до првата половина на XV век.
Најстарата фреска (зачувани се само нејзини фрагменти) е онаа во струмичката црква Свети Петнаесет маченици, локалниот религиозен култ на Македонските Словени, од крајот на IX и почетокот на X век. Фрескосликарството особено било развиено за време на цар Самоил, под влијание, се разбира, на Исток. Уметниците од Македонија, за разлика од нивните учители, главно од Солун, посилно го нагласувале изразот на лицето, а и композициите на сликите се поексплицитни. Ѕидното сликарство особено се развивало за време на Охридската архиепископија (1018-1767), за што сведочат фреските во Водача (околу 1037) и Света Софија во Охрид (1040-1045). Фреските во Света Софија се редок споменик од XI век, кој на исклучителен начин ја збогатува сликата за живописот во Македонија. Ликовните решенија на олтарниот простор во оваа црква, според општото мислење, се најсловенски во развојот на македонската уметност на овој простор. Карактеристично за фреските во оваа катадерална црква е монументалноста на ставовите на фигурите, архаичните форми градени со широки линии. Сите тие се обединети во ликовна и иконографска целина, единствена во црковното сликарство на XI век. Потврдено е дека фрескосликарството од Света Софија е најзначајна зачувана целина на византинското монументално сликарство воопшто. Друга група сликари, во рамките на Охридската епископија, работела кон крајот на XI и првата половина на XII век, создавајќи ги фреските во Велјуса (1085-1093), Водоча (вториот слој фрески) и при обновата на црквата Свети Петнаесет маченици во Струмица.
Во втората половина на XII век создадени се неповторливо прекрасните фрески во Нерези (1165-1168), во обновената црква во Велјуса (1165-1170), во црквата Свети Ѓорѓи во Курбиново (1191) и во Света Богородица Перивлептос (денешен Свети Климент во Охрид, во 1295 година). На фреските во Нерези ("Оплакувањето", на пример) и во Курбиново, првпат се појавува нагласената човечка чувствителност во изразот на ликовите, што овие фрески ги прави единствени и посебни. Рафинираноста на боите, топлиот колорит и воздржаната мера во спиритуализирањето на ликовите, нерешките фрески ги издигаат на највредното во живописот на Византија. Дури и во црквите со поскромни димензии, како црквата Свети Ѓорѓи во Курбиново, чувството за реалност на внатрешните доживувања на светите луѓе во драматичните сцени е доминантно. Истакнувањето на психолошкото кај ликовите продолжува и во живописот што се создава подоцна, во нови услови. Драматичните моменти на фреските во Света Богородица Перивлептос во Охрид уметниците Михаил Астрапа и Евтихија ги предале речиси со документарна прецизност. Овие фрески го карактеризираат раниот период на творештвото на двајцата големи мајстори на фрескосликарството кај нас, Михаил Астрапа и Евтихија. Фреската "Оплакувањето на Христос" ја прикажува и ја открива не драмата на светецот, туку драмата на човекот воопшто. Светците на фреските во црквата Света Богородица Перивлептос (Свети Климент) се здрави, млади луѓе, со атлетски тела, полни со живот. Фреската "Оплакувањето Христово" анонимниот нерешки мајстор ја насликал цели 140 години пред големиот италијански сликар Ѓото, во капелата Скровени во Падова, да го наслика своето ремек-дело "Оплакување". Мајката на фреската во Нерези сета е во грч од болката за починатиот син. Тоа е врвот на несреќата и трагедијата. По сето она што како новина во изразот го донесуваат фреските "Оплакувањето Христово" и "Симнувањето од крстот" од Нерези, дополнето со драматичнта фреска "Оплакувањето на Христос" од Климентовата црква во Охрид, ги принудува историчарите на уметноста да ги сметаат овие фрески за вистински најавувачи на ренесансата што стотина години подоцна ќе ја обземе Европа. Повеќе историчари на уметноста сметаат дека македонската школа влијаела на италијанската ренесанса. Па, сепак, македонската проторенесанса не се надрасна самата себеси, за разлика од она што се случуваше во Италија. Причината е проста: набрзо Македонија потпадна под османлиска власт, која го сопре расцутот на уметноста и напредокот го врати назад.
Ликовната и архитектонската активност, богата и раскошна, продолжува и за времето на српското владеење со Македонија. Од тој период зачувани се многу цркви, меѓу кои црквата Свети Никита во Скопска Црна Гора, црквата Свети Ѓорѓи во Старо Нагоричане, каде што живописот го изработиле, меѓу 1307 и 1318 година, Астрап и Евтихија. Потоа, црквите Свети Арангел во Скопска Црна Гора, Свети Арангел во Варош, Свети Андреа на Треска, Свети Никола во село Љуботен, Скопско, и други. Тие години е доѕидан монументалниот ексонартекс на Света Софија (1317), ретко архитектонско достигање не само во македонската архитектура.
Портретот, исто така, е важна гранка во живописот од ова време. Меѓу најпознатите портрети направени на македонскиот простор се портретите на крал Милутин и Симонида во Старо Нагоричане, големите портрети на Душан и Елена во Лесново, групниот портрет на Паскача во Псача, портретите на Волкашин и син му Марко во црквата Свети Арангел во Варош и во Марковиот манастир и многу други. Безразлично што нема зачувани портрети пред XIII век, со оглед на популарноста на оваа ликовна поддисциплина во Византија, треба да се претпостави дека портретите во македонските цркви биле забележително застапени.
Иконопис. По неколкуте посети на апостолот Петар на Солун христијанството мошне брзо почнало да се шири низ Македонија. За тоа говорат повеќе ранохристијански базилики откопани ширум Македонија, стотина квадратни метри одлично зачувани подни мозаици, богати со иконографски мотиви и со високо ниво на техничката обработка, остатоци на камена пластика, како и откопаните педесетина икони на калето кај малото градче Виница, сите изработени од теракота, па според материјалот и наречени теракотни икони.
Во 1985 година археолозите, кои ги откопуваа бедемите на една доцноримска, односно рановизантиска тврдина на Виничкото кале, ги послужи вистинска среќа: тие открија темели на неколку профани градби и блиску до нив, во отпаден градежен материјал, вистинско археолошко, и не само археолошко, богатство: единствени досега откриени во светот икони на раното христијанство изработени во керамика. Сите икони се изработени со калап во повеќе реплики, направени од ист квалитет на глина и на ист начин обработени. Високи се 31 или 30 сантиметри, широки два сантиметра помалку и дебели четири сантиметри. Сигнатурите на нив, како и натписите се на латински, со убаво моделирани букви. Светците се прикажани без ореоли. Најчесто е прикажан ангелот Михаил со склопени крила, потоа свети Теодор на коњ и во униформа на византиски војник; крстот на царот Константин, исто така, често може да се сретне на овие икони, како и симболични животни и мотиви од растителниот свет. По своите високи ликовни вредности се истакнуваат иконите "Свети Христофер и Свети Ѓорѓи", "Данило во пештерата со лавови", "Плодови на ветената земја" и уште некои. Иконите, според претпоставките, потекнуваат од крајот на четвртиот век. Ископувањата на Виничкото кале, по тригодишно мирување, продолжуваат.
Треба да се подразбере дека развојот на фрескосликарството и високите уметнички дострели во овој начин на ликовно изразување не можеле а да не се одразат и на она што се создавало во областа на иконописот. Најстарите икони пронајдени во Македонија, поконкретно во Охрид, датираат од XI и почетокот на XII век. Тоа се иконите "Свети Василие и Свети Никола", "Четириесетте маченици", "Причестувањето на апостолите" и Богородица од "Благовестувањето со Архангел". Безразлично колку во овие икони се чувствува влијанието на цариградската школа, сепак, неизбежен е впечатокот за нивните оригинални и високи ликовни достоинства.
Тринаесеттиот век во сферата на иконотворењето донесува толку големо богатство и стилска разновидност што може да се рече дека секоја икона претставува стил за себе. Иконите, на пример, "Богородица Одигитрија" и "Света Варвара", и двете од првата половина на XIII век, се одликуваат со префинета пластична моделација, како што нагласуваат историчарите на уметноста, додека пак иконата "Исус Седржателот на тронот" ги соединува елементите на архаичното и современото, отворајќи нов простор на сосема ново ликовно изразување. Сликарот ѓакон Јован, во иконата "Свети Ѓорѓи" од Струга, изразува сосема оригинално сфаќање на пластичното сликарство. Стручњаците укажуваат на литиската икона "Богородица Одигитрија со Распетието", настаната во втората половина на XIII век. Според застапените ликовни елементи во себе, таа припаѓа на новиот монументален пластичен стил од XIII век, што би можело да се рече и за иконите на прославениот тандем Михаил Астрапа и Еутихие, надалеку познати фрескосликари, "Деизис", "Вознесението Христово" и "Евангелистот Матеја", работени при крајот на XIII век. Овие двајца големи мајстори на четчето во почетокот на XIV век во иконописот внесувале елементи на ренесансата на Палеолозите. Кон нивното ново гледање се приклониле и повеќемина други иконописци, кои работеле во Македонија, па имаме серија икони ("Неверувањето на Тома", "Христовата крштевка", "Богородица Епискепсис", "Вознесението", "Богородица Одигитрија" од црквата св. Никита кај Скопје и други), чиј придонес за општото богатство на резултатите на македонскиот иконопис е недвојбен. Овие икони, главно, се творби на непознати иконосликари. Меѓутоа, во XIV век работеле и браќата митрополитот Јован Зограф и ермонахот Макарие, чии икони "Деизис", "Богородица Пелагонитиса" "Христос Спасител и Животодавач" претставуваат врв на иконописот во Македонија. Четиринаесеттиот век е и време на османлиското освојување на Македонија и најава на наглото опаѓање на квалитетот на фрескосликарството и иконописот на овој простор. Стотина години потоа повторно ќе почнат да се развиваат овие две ликовни дисциплини, меѓутоа, сега во сосема нови услови. Како и порано, фрескосликарите се јавуваат и како иконописци. Кон средината на XV век, зографот Димитрија од Леуново кај Маврово и неговиот соработник Јован ги изработиле иконите во иконостасот на топличкиот манастир крај Битола. Нивните наследници, ермонахот Герасим, автор на иконата "Свети Јован Теолог и Прохор", и ермонахот Калиник, автор на иконата "Деизис" во мнанастирот во село Слепче, Демирхисарско, и двајцата иконописци од почетокот на XVI век, ја продолжиле новата традиција на обновен иконопис, темелен на богатата традиција на охридската сликарска школа.
Нормално е да се претпостави дека декоративната пластика служела како надополнување на живописот и била составен дел на архитектонските решенија и архитектонската концепција. Најстари примероци на декоративната пластика во Македонија наоѓаме во црквата Света Софија во Охрид. Тоа се резбарските решенија на олтарната преграда. Со доаѓањето на османлиите во македонското резбарство се засилува влијанието на ориенталните елементи. Плитката арабескна резба, која доминира се до XVII век, почнува да и го отстапува местото на ажурната резба. Во манастирите во Слепче, Трескавец, Зрзе, Варош крај Прилеп и Богородица Пречиста недалеку од Кичево, зачувани се повеќе дела на македонските копаничари, кои ги откриваат карактеристиките на слепченско-прилепската резбарска школа: плитка пластика и богата геометриска плетенка со мотиви од растителниот и животинскиот свет.
Во XVIII век копаничарството во Македонија продолжува да се развива со нова свежина и збогатено со нови мотиви. Припадниците на мијачката резбарска школа ја внесуваат човечката фигура во своите уметнички дела, чудесно вклопувајќи ја во орнаменталната целина. Резбата излегува од црквите и манастирите: копаничарските тајфи почнуваат да ги украсуваат џамииите, како и сараите и куќите на богатите трговци.
Во првите децении на минатиот век создадени се копаничарски дела, чии високи уметнички достоинства се трајна придобивка на македонската култура. Копаничарската тајфа на Петре Филиповски од село Гари во 1814 година го завршила големиот иконостас, кој до Втората светска војна се наоѓал во Народната библиотека во Белград, а потоа бил уништен за време на бомбардирањето на градот. Петре Филиповски "Гарка", неговиот брат Марко и Макарие Фрчковски од Галичник, од 1819 до 1824 година го работеле иконостасот во црквата Свети Спас во Скопје. Иконостасот е долг десет, а висок шест метри. Некои од ликовите во библиските сцени се облечени во галичка носија. Историчарите на уметноста се согласуваат дека големата уметничка вредност на ова копаничарско ремек-дело е во нежноста на линиите, пластичноста на формите, мајсторската стилизација и барокната разиграност.
Меѓу 1830 и 1840 година, сега веќе прочуените мајстори Петре Филиповски и Макарие Фрчковски, кои, патем, во иконостасот ги изрезбале и своите ликови, како, впрочем, и во иконостасот во црквата Свети Спас, го изрезбале иконостасот во манастирот Јован Бигорски. Овој монументален споменик на македонското копаничарство е поделен на шест хоризонтални полиња и исполнет е со орнаменти од флората и фауната.
Музика
Под директно влијание на византиската црковна музика се развива и музиката во Македонија. Со сигурност може да се претпостави дека сите 3. 500 ученици на Климент и Наум задолжително се занимавале и со музика, зашто тие се подготвувале да го шират и утврдуваат христијанството, и тоа преку храмовите, а службата божја задолжително бара и музичко образование. На тој начин тие, со литургијата на источната црква, низ Македонија ја ширеле и византиската литургиска музика. Од големото Климентово наследство зачувани се 14 грчки ракописи проследени со неуматска нотација, напишани меѓу XI и XIV век. "Болонскиот псалтир", напишан на кирилица околу 1235 година во село Равен крај Охрид, е проследен со знаци на екфонетска нотација. Едно од најголемите имиња на византиската музика, реформаторот на источноправославното црковно пеење, Јован Кукузел (XIV век), е роден во селото Џерменци кај Дебар. Уште како дете е одведен во Цариград, каде што потоа станал еден од највидните личности на културата во тоа време. Тој е основач на новото нотно писмо за кое изнашол нови нотни знаци, притоа од старото задржувајќи само дваесет и пет знака. Во Македонија се родени и неколку истакнати следбеници на Кукузел, како, на пример, Јосиф, Петре и Григорие Кукузелови.
За време на турската власт професионалната музичка дејност замира. Меѓутоа, останала народната песна. Македонецот, трпеливо и надарено, создавал сопствено тонско богатство низ кое доаѓале до израз неговите страдања и радости, болки и верувања. Таа, народната песна, е единствената музичка активност во Македонија се до XIX век.
Во 1894 година во Велес е формирано првото културно- уметничко друштво во кое музиката заземала доминантно место. Прв македонски образован музичар е Атанас Бадев, роден во Прилеп во 1860 година и студент на Московската музичка академија. Од неговите дела е зачувана само Литургијата за мешан хор.